Immaterieel erfgoed in de gemeente Heerde

Algemeen

Bij erfgoed denkt men doorgaans in de eerste plaats aan gebouwd erfgoed, aan stadhuizen of stadshuizen, aan boerderijen en arbeiderswoningen, villa’s, kastelen of paleizen, kerken en kloosters, maar ook aan vestingwerken of waterwerken zoals dijken en bruggen, of schoolgebouwen, wind- en watermolens, fabrieken enzovoort. Allemaal bouwwerken die men in een stad of dorp duidelijk kan zien, mits men er oog voor heeft. Bouwwerken, die er soms al enkele eeuwen, soms pas vijftig jaar of korter staan. Als ze landelijk van groot belang worden geacht, kunnen ze zijn opgenomen in het register van rijksmonumenten. Mochten ze daar niet voor in aanmerking zijn gekomen of niet zijn opgemerkt, maar wel lokaal van belang zijn, dan kunnen ze een plaats hebben gekregen op een gemeentelijke monumentenlijst. Samenvattend kan men zeggen dat het gaat om bouwwerken van bak- of natuursteen, beton, hout, ijzer of anderszins, bouwwerken die men kan aanraken.

Als het om immaterieel erfgoed gaat, ligt dat heel anders. Immaterieel (cultureel) erfgoed, het woord zegt het al, is niet stoffelijk. Het betreft door de tijd heen gegroeide sociale gebruiken en gewoontes, feesten en vieringen, streektaal en zang, muziek, dans en theater, maar ook traditionele ambachten. Daarbij valt op dat het doorgaans vrijwilligers zijn die zich inzetten voor het behoud van een traditie, die zitting nemen in een bestuur van een buurtvereniging, fanfarekorps, dialectgroep of de organisatie van Koningsdag of de truckersdag. En daar zit ook een lastig punt. Het voortbestaan van immaterieel erfgoed, valt of staat met de betrokkenheid van al deze mensen. De toegenomen mobiliteit van mensen brengt met zich mee dat men niet meer vanzelfsprekend in het dorp of de buurt blijft wonen waar men is geboren en opgegroeid, en waarmee men is vergroeid. Maar ook dat er meer mensen van buitenaf in het dorp of de buurt komen wonen. Voelen deze nieuwkomers dezelfde betrokkenheid of voelen zij zich juist in het geheel niet aangesproken door de vormen van immaterieel erfgoed die ze hier aantreffen? Zijn ze bereid er aan mee te doen, zich er voor in te zetten, eventueel een bestuursfunctie op zich te nemen? Kortom, niet alle vormen van immaterieel erfgoed zullen blijven bestaan. Dat was in het verleden zo, maar zal vermoedelijk ook in de toekomst zo zijn. Er zijn oude beroepen, als een lantaarnopsteker of mutsenwasster verdwenen. Wellicht komen er ook nieuwe vormen van immaterieel erfgoed bij. De toekomst zal het leren.

Vijf vormen van Immaterieel Erfgoed

Binnen het immaterieel erfgoed kunnen vijf hoofdonderdelen of domeinen worden onderscheiden, gebaseerd op www.immaterieelerfgoed.nl:

• oraal erfgoed (spreken, zingen en vertellen), 
• uitvoerende kunsten (muziek, theater, dans), 
• sociale gewoontes en gebruiken (festiviteiten, rituelen en sociale praktijken), 
• traditioneel vakmanschap/ambachten 
• natuur (kennis en gebruiken rondom natuur en universum).

Deze hoofdonderdelen zijn binnen de gemeente Heerde niet allen in gelijke mate vertegenwoordigd. Hieronder volgt een overzicht van vormen van immaterieel erfgoed die men binnen de gemeente Heerde kan onderscheiden.

Een overzicht, toegespitst op de gemeente Heerde

1. Oraal erfgoed

Hierbij moet gedacht worden aan streektaal of dialect, het Heerders. Het Heerders is een Saksische taal, zoals die van oudsher door de mensen hier wordt gesproken en door ouders aan hun kinderen wordt doorgegeven. Het was van oudsher een gesproken en veel minder een geschreven taal. Pas in 1940 verscheen er een eerste Heerder woordenboek, samengesteld door Bart Bosch (1875-1955), schrijver van gedichten in het Heerders en gepensioneerd onderwijzer van de Openbare Lagere school aan de Stationsstraat in Heerde. Dirk Otten en Albert Klein Kranenburg verzorgden een heruitgave in 1978. In 2000 verscheen er opnieuw een heruitgave, dit keer in 2 delen. Daar was tien jaar aan gewerkt door een werkgroep van de Dialectgroep. De Dialectgroep of wel de Stichting Dialekt Heerde/Waopmvelde houdt de belangstelling voor het Heerders in stand door het organiseren van bijeenkomsten, verhalen- en gedichtenwedstrijden in de streektaal en het geven van cursussen. Herman Visser, gepensioneerd hoofd van de Wilhelminaschool in Heerde heeft jarenlang de cursus ’Uule, Wuule, Zuule’ gegeven, waarmee hij vele nieuwe Heerdenaren vertrouwd maakte met de geschiedenis van het Heerders en de Heerder samenleving. In samenwerking met Cultuurplein en de Veluws streektaalfunctionaris Susanne Braamburg, is er een nieuwe cursus streektaal voor volwassenen ontwikkeld op basis van het oude concept van de Stichting Dialekt Heerde/Waopmvelde. Deze cursus is najaar 2025 begonnen en bestaat uit zes lessen. De Veluwse Streektaalfunctionaris is eveneens ingeschakeld voor een streektaalles voor scholieren van groep 5 en 6. Het bijbehorende lesblad ‘Wiesneus’ is door de Stichting Dialekt Heerde/Waopmvelde in het Heerders vertaald. Daarnaast heeft de Stichting Dialekt Heerde/Waopmvelde in 2025 een leesplankje in het Heerders uitgegeven.

Het mag niet onvermeld blijven dat het Heerder Volkslied werd geschreven door Jan van Riemsdijk (1879-1954), een geboren Rotterdammer, die voor zijn optredens als liedjeszanger een eigen variant op het Heerders had gemaakt. Het Heerder Volkslied werd in dit dialect geschreven. Een andere vorm van oraal erfgoed is de vertelcultuur. Hierbij kan men denken aan verhalen zoals de legende over “Het Heertje van Vosbergen” of verhalen in de streektaal.

2. Uitvoerende kunsten

Hieronder vallen de fanfarekorpsen het Koninklijk Fanfarekorps Wilhelmina (opgericht 1898), Christelijke muziekvereniging Soli Deo Gloria Heerde (opgericht 1934, A-orkest, opleidingsorkest en blokfluitgroep) en VIVO (opgericht 1921). Wapenveld had ook een fanfarekorps ONA, dat helaas niet meer bestaat. Het vaandel is er echter nog en wordt bij het Heerder Historisch Museum/Heerder Historische Vereniging bewaard. De fanfarekorpsen spelen een belangrijke rol in het culturele leven van de gemeente Heerde. Ze treden naar buiten met concerten, feestavonden, verlenen medewerking aan Dodenherdenking, en nemen deel aan concoursen etc.

Naast de fanfarekorpsen zijn zangkoren een belangrijk verbindend element in het gemeenschapsleven binnen de gemeente Heerde. Er zijn tenminste negen zangkoren actief, onder wie Christelijk Mannenkoor De Lofzang, Music 4 All, Gospelkoor Ichtus, Gemengd Koor Arioso-Heerde, Wapenvelds Piratenkoor “De Zingende Paddn”, Christelijk Mannenkoor Dorpelwachters Wapenveld, Shine & Testify Wapenveld, Chr. Gem. Zangvereniging Lofstem Wapenveld, en kinderkoor De Herghezangertjes. De zangkoren treden regelmatig naar buiten met optredens, medewerking aan o.a. kerkdiensten, jaarlijkse uitvoeringen, kerstconcerten etc. Ook worden er soms cd’s gemaakt.

Jarenlang werd eind oktober/begin november het Jazzfestival in het Dorpshuis in Heerde georganiseerd, een bij velen geliefde traditie die helaas enkele jaren geleden is gestopt. Het is mogelijk dat er inmiddels een nieuwe traditie is geboren: op 15 november 2024 is voor de eerste keer in De Heerd het Heerder House of Music gehouden. Op vrijdag 14 november 2025 zal de tweede editie plaatsvinden. De toekomst zal uitwijzen of hiermee een nieuw vorm van immaterieel erfgoed in Heerde is geboren. Ook kent Heerde een seniorenorkest.

In Wapenveld kent men de Midwinter-en Jachthoornblazersgroep “De Vlijtbloazers”. Aanvankelijk opgericht als midwinterblazersgroep heeft men inmiddels de activiteiten uitgebreid en de naam daaraan aangepast.

Onder de uitvoerende kunsten moeten ook de plaatselijke toneelverenigingen worden gerekend: Evetoc (Veessen, opgericht 1959), Neon (Heerde, opgericht begin jaren ’70) en De Schaapskooi (Wapenveld, opgericht 1972). Zij geven jaarlijks een uitvoering van een doorgaans hilarisch toneelstuk in dialect, waarbij aan het eind alles goed komt. Zij zijn graag geziene gasten tijdens door de diverse buurtverenigingen georganiseerde feestavonden.

3. Sociale gewoontes en gebruiken

Dit is een uitgebreid onderdeel van de als immaterieel erfgoed in de gemeente Heerde aan te merken elementen. Onder dit kopje kan gedacht worden aan feesten, markten en vieringen. Onder de feesten en de markten valt het Schaapscheerdersfeest begin juni op de Van Meursweide in Heerde. Wapenveld heeft in de zomermaanden zijn Hooifeest en in Veessen wordt al sinds 1926 op de tweede zaterdag in juli de Eiermarkt gehouden. Buurtschap Hoorn kent het jaarlijkse Hoornerfeest, dat meerdere dagen duurt. In Heerde worden gedurende de zomerperiode de Hessendagen gehouden, waarbij het centrum zich vult met diverse kramen.

Een oude traditie is het vieren van de verjaardag van de koningin -Koninginnedag- of koning -Koningsdag-, vroeger 30 april, sinds de kroning van koning Willem Alexander in 2013 verplaatst naar 27 april. De Oranje Comités in de verschillende kernen -Oranjevereniging Heerde, Oranjevereniging Maxima Wapenveld en Stichting Oranje Comité Veessen/Vorchten/Marle- zorgen ieder jaar weer voor mooie programma’s op zowel Koningsdag als de dagen er om heen. 
Een aparte plaats in de lijst van jaarlijks terugkerende feestelijkheden neemt de Truckersdag op de derde zaterdag van september in. Mensen met een beperking mogen deze dag mee in een van de deelnemende vrachtwagens en maken een uitgebreide rondrit door de hele gemeente. Van begin tot het eind een groot feest met veel getoeter en blije gezichten.

Tot de sociale gewoontes binnen de buurt mag worden gerekend het groenmaken door buurtgenoten ter gelegenheid van een zoveeljarig huwelijk of het bereiken van een kroonjaar. Er wordt een boog gemaakt die men versiert met dennentakken. Wordt men 50 dan wordt er een Abraham of Sarah in de tuin neergezet. Het zijn ook de buurtgenoten die op 1 januari bij elkaar gaan ‘Niejoarschietn’ om elkaar ‘Veel heil en zegen’ te wensen.

Een nieuwe vorm van immaterieel erfgoed kunnen enkele festivals worden, zoals het Heerdelijk Festival, waar men van diverse optredens van muziek en theater kan genieten, creatief bezig kan zijn en er een speciaal kinderdorp wordt ingericht. Of Heisa in Heerde, waarbij er diverse optredens -muziek, dans, verhalen- zijn bij of in winkels in het dorpscentrum. Heisa in Heerde vindt afwisselend in Heerde of in Hattem plaats.

Een jaarlijks terugkerend sportevenement is de Dallirun. Een andere traditie die niet meer weg te denken valt, is de jaarlijkse Kerstsamenkomst op Kerstavond bij de Schaapskooi op de Renderklippen.

4. Natuur

Hiertoe kunnen gerekend worden het heggen vlechten, de hoogstamgroep die zich specifiek op het in stand houden van hoogstamboomgaarden richt, imkerij of bijenhouden, en natuurlijk ook het hoeden van de schaapskudde op de Renderklippen.

5. Traditioneel vakmanschap en ambachten

Welke ambachten kunnen hiertoe gerekend worden? Denk allereerst aan traditionele ambachten als het molenaarsschap op wind- en watermolens, beekruimen, maar ook heggen vlechten, bijenkorven vlechten, het schapen hoeden of het bijenhouden (imkerij). Er zijn ook producten die men nog maar op beperkte schaal kan maken, zoals balkenbrij en kruudmoes door plaatselijke slagers. En specifiek voor Heerde: het heerdenaartje.

Bij de laatste twee domeinen valt op dat ze elkaar in enkele gevallen overlappen.

Meer informatie op de website www.immaterieelerfgoed.nl van het Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed Nederland.